Thanh long Việt Nam không còn 'một mình một chợ'

Xuất khẩu kiểu "bó trứng vào một giỏ"
Theo UBND tỉnh Bình Thuận, hiện toàn tỉnh có 502 tổ hợp tác với khoảng 9.797 hộ; 35 HTX; 1 liên hiệp HTX với diện tích 1.384 ha gồm 673 thành viên viên và 1 HTX được cấp giấy chứng nhận sản xuất thanh long theo tiêu chuẩn GlobalGAP; 7 HTX đã có cơ sở sơ chế, đóng gói thanh long thực hiện thu mua trái thanh long cho thành viên tạo được liên kết trong sản xuất.

Qúa phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc, thanh long Việt Nam lập tức "lao dốc" khi gặp sự cố trong xuất khẩu sang thị trường này. Ảnh: Kim Sơ.

Bên cạnh đó, toàn tỉnh có trên 200 trang trại trồng thanh long với quy mô từ hàng chục ha đến trăm ha/trang trại. Quy trình canh tác thanh long ngày càng được cải tiến, từng bước áp dụng cơ giới hóa vào sản xuất, giảm dần lao động chân tay. Đặc biệt, nhiều trang trại đã ứng dụng công nghệ thông minh trong tưới tiết kiệm nước, kết hợp tưới phân và thuốc bảo vệ thực vật trên cây thanh long. Ngoài ra, có khoảng 500 ha thanh long được áp dụng theo phương pháp trồng giàn T-Bar, đồng bộ hệ thống tưới tự động và cơ giới hóa trong sản xuất.

Tuy nhiên theo ông Mai Kiều, Giám đốc Sở NN-PTNT Bình Thuận nhìn nhận, hiện nay việc sản xuất thanh long Bình Thuận vẫn còn tồn tại một số hạn chế trong khâu sản xuất như quy mô vẫn nhỏ lẻ, manh mún; xây dựng vùng sản xuất tập trung chưa nhiều và chưa tạo được khối lượng sản phẩm lớn đủ sức cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường.

Bên cạnh đó, năng suất, chất lượng, khả năng cạnh tranh của sản phẩm còn thấp; khâu bảo quản chế biến phát triển còn yếu, tỷ trọng sản phẩm hàng hóa có chất lượng, có thương hiệu xuất khẩu thấp. Việc tiêu thụ không ổn định, giá cả còn bấp bênh; khả năng cạnh tranh yếu, thị trường tiêu thụ chưa đa dạng, phụ thuộc nhiều vào thị trường Trung Quốc nên việc xuất khẩu qua thị trường này gặp rất nhiều khó khăn.

Đặc biệt thời gian qua, một số cửa khẩu tạm dừng hoạt động hoặc nhập khẩu nhưng với sản lượng thông quan rất hạn chế đã ảnh hưởng rất lớn đến việc tiêu thụ, xuất khẩu thanh long. Từ đó, giá thanh long rớt thảm, rẻ bèo chỉ vài ngàn đồng/kg.

Vùng trồng thanh long ở xã Hàm Minh, huyện Hàm Thuận Nam, tỉnh Bình Thuận. Ảnh: Lê Khánh.

Ngoài ra, việc chế biến thanh long chỉ ở quy mô nhỏ, công nghệ chế biến, bảo quản chưa cao; bao bì, mẫu mã còn đơn giản. Tình hình bệnh hại, đặc biệt bệnh đốm nâu đã gây ảnh hưởng đến sản xuất, cũng như khâu bảo quản, chế biến, tiêu thụ còn hạn chế. Các doanh nghiệp xuất khẩu trái tươi, chế biến nhìn chung hạn chế về năng lực về vốn, công nghệ và thiết bị, thiếu lao động có tay nghề cao, năng lực quản lý, tìm kiếm thị trường tiêu thụ còn yếu.

Ông Biện Tấn Tài, Phó Giám đốc Sở Công thương Bình Thuận cho biết, với sản lượng 700 ngàn tấn, hiện thanh long Bình Thuận tiêu thụ thị trường nội địa khoảng 15% sản lượng, còn 85% tập trung cho xuất khẩu. Trong số này, lượng thanh long xuất khẩu chính ngạch chiếm tỷ lệ rất thấp (khoảng 2 - 3%), số còn lại tiêu thụ theo phương thức mua bán biên mậu với thương nhân Trung Quốc hoặc bán cho các doanh nghiệp ngoài tỉnh để các doanh nghiệp này trực tiếp xuất khẩu.

Tương tự, xuất khẩu thanh long tại các tỉnh Long An và Tiền Giang cũng phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc với sản lượng lớn. Ông Nguyễn Văn Mẫn, Giám đốc Sở NN-PTNT Tiền Giang cho biết, trong số tổng sản lượng 260 ngàn/tấn thanh long mỗi năm của tỉnh thì 150 ngàn tấn xuất sang thị trường Trung Quốc.

Khi xẩy ra sự cố thị trường, thanh long Việt Nam rơi vào cảnh mạnh ai nấy làm, thân ai nấy lo. Ảnh: Kim Sơ.

Còn tại tỉnh Long An, hiện sản lượng thanh long xuất sang thị trường Trung Quốc khoảng 250 ngàn tấn/năm, thị trường Mỹ 75 ngàn tấn/năm, EU và các thị trường khác 42 ngàn tấn/năm, thị trường nội địa khoảng 20 ngàn/tấn.

Do đó, khó khăn nhất của thanh long ở Tiền Giang và các tỉnh Bình Thuận, Long An là phụ thuộc quá lớn vào thị trường Trung Quốc. Mỗi khi thị trường này thay đổi chính sách thì lập tức thanh long "dội chợ", rớt giá thảm. Điển hình thời gian qua, khi việc xuất khẩu thanh long sang Trung Quốc gặp bế tắc thì lập tức bà con tiêu thụ rất chật vật, giá tụt chỉ còn từ 2.000 - 3.000 đồng/kg, không đủ tiền công thu hoạch.

TS Trần Minh Hải, Giám đốc Trung tâm Đào tạo và Tư vấn Kinh tế hợp tác (Trường Cán bộ NN-PTNT II) cho biết, hiện các vùng thanh long của nước ta phát triển liên kết sản xuất bền vững rất khó do các HTX đều mang tư duy vì lợi nhuận chứ không vì mục đích cộng đồng. Do vậy, khi gặp vấn đề rủi ro về thị trường thì xảy ra thực trạng mạnh ai nấy làm, thân ai nấy lo. Đối với thanh long, vấn đề quan trọng nữa là hiện nay chúng ta có sản lượng lớn nhưng lượng hàng đạt chất lượng lại nhỏ nên không thể đáp ứng nhu cầu của một số thị trường.
Không còn thời hoàng kim
Theo ông Biện Tấn Tài, thị trường Trung Quốc lâu nay luôn được xem là thị trường dễ tính. Tuy nhiên những năm gần đây, thị trường này không còn dễ tính nữa, đặc biệt từ khi phát sinh dịch bệnh Covid-19, các cửa khẩu, lối mở liên tục ngưng hoạt động; quy trình giao nhận hàng hóa được siết chặt với lý do phía Trung Quốc thực hiện chính sách “Zero Covid”.

Trung Quốc cũng ngày càng tăng cường áp dụng các tiêu chuẩn về kiểm dịch, truy xuất nguồn gốc, nhãn mác và kiểm soát chặt về tiêu chuẩn chất lượng hàng hóa, vệ sinh an toàn thực phẩm, kiểm hóa 100% đối với mặt hàng nông sản, trong đó có thanh long nhập khẩu từ Việt Nam.

Không chú trọng tuân thủ các quy định trong thương mại quốc tế, các doanh nghiệp xuất khẩu thanh long Việt Nam đã "tự lấy dây buộc mình". Ảnh: Lê Khánh.

Các doanh nghiệp phải đăng ký với Tổng cục Hải quan Trung Quốc để được cấp mã số doanh nghiệp xuất khẩu vào thị trường này, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến việc tiêu thụ nông sản cũng như thanh long Bình Thuận qua thị trường Trung Quốc.

Mặt khác, đa số các doanh nghiệp xuất khẩu thanh long trên địa bàn Bình Thuận có quy mô vừa và nhỏ, chưa chú trọng, quan tâm thực hiện các giao dịch xuất khẩu theo thông lệ quốc tế thông qua hợp đồng mua bán ngoại thương để giảm thiểu rủi ro mà hình thức thương mại tiểu ngạch có thể đem lại, cũng như ít tham gia các hoạt động xúc tiến thương mại.

Cũng liên quan về thị trường Trung Quốc, TS Trần Minh Hải, Giám đốc Trung tâm Đào tạo và Tư vấn Kinh tế hợp tác (Trường Cán bộ NN-PTNT II) cho biết, hiện nước này đã có diện tích thanh long lớn và khi vào chính vụ, họ làm mọi cách để bảo vệ thị trường trong nước. Do vậy, việc xuất khẩu thanh long sang thị trường Trung Quốc không còn hoàng kim như ngày xưa. Hơn nữa, hiện nhiều nước cũng phát triển thanh long, như Campuchia có diện tích thanh long khoảng 12,8 nghìn ha trong khi 5 năm trước, quốc gia này chỉ khoảng 3.000ha. Do đó, thanh long của chúng ta giờ đây đã có nhiều đối thủ cạnh tranh.

Đã đến lúc cần có sự định hình lại cho chiến lược sản xuất, xuất khẩu thanh long của nước ta. Ảnh: Kim Sơ.

Còn ông Trần Ngọc Hiệp, Giám đốc Công ty TNHH Thanh long Hoàng Hậu (Bình Thuận) cho biết, việc Trung Quốc trồng thanh long với diện tích lớn, sản lượng nhiều đã ảnh hưởng trực tiếp đến tiêu thụ thanh long Việt Nam sang thị trường này.

Trước đây, họ chỉ sản xuất thanh long thu hoạch từ tháng 5 đến tháng 10 (vụ mùa), nay cả hàng nghịch vụ cũng có. Do đó, ông Hiệp cho rằng dù việc xuất khẩu thanh long hiện nay sang thị trường Trung Quốc không bị ách tắc, thì giá bán thị trường này cũng sẽ ngày càng thấp hơn so với trước đây.

Thanh long Bình Thuận chủ yếu được các doanh nghiệp, cơ sở, hộ kinh doanh thu mua, vận chuyển ra các cửa khẩu phía Bắc như: Tân Thanh (Lạng Sơn); Pò Chài (Quảng Tây, Trung Quốc); cửa khẩu Kim Thành (Lào Cai); Hà Khẩu (Vân Nam, Trung Quốc); Thanh Thủy (Hà Giang); Thiên Bảo (Vân Nam, Trung Quốc); Móng Cái (Quảng Ninh); Đông Hưng (Quảng Tây, Trung Quốc) để tiêu thụ qua thị trường Trung Quốc.

Theo số liệu tổng hợp từ các tỉnh, lượng thanh long xuất khẩu qua các cửa khẩu biên giới Việt – Trung (qua cửa khẩu các tỉnh Lào Cai, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hà Giang) khá lớn, phần lớn là thanh long Bình Thuận. Đối với xuất khẩu thanh long chính ngạch, trong giai đoạn 2016 - 2020, các doanh nghiệp của Bình Thuận đã xuất khẩu đạt 37,1 triệu USD, tương đương với 31.939,3 tấn thanh long tươi. Năm 2021, Bình Thuận xuất khẩu thanh long chính ngạch khoảng 8,3 triệu USD (tương đương 5.560 tấn), đạt 94,3% kế hoạch, giảm 0,7% về giá trị và 21% về lượng so với năm trước.