Phát triển bền vững nghề nuôi tôm hùm

Trong khi thị trường tiêu thụ, giá cả không ổn định, việc tổ chức, cơ cấu lại nghề nuôi tôm hùm đang là yêu cầu cấp bách đặt ra hiện nay.

Lồng bè nuôi thủy sản trên vịnh Vũng Rô (thị xã Đông Hòa, Phú Yên).

Tôm hùm là một trong những loại thực phẩm cao cấp, được ưa chuộng trên nhiều thị trường, là đối tượng nuôi biển có giá trị kinh tế cao. Ở Việt Nam, tôm hùm được nuôi trải dài từ Quảng Bình tới Bình Thuận, trong đó, các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa là những vùng nuôi trọng điểm. Hiện tôm hùm bông (P.Ornatus) và tôm hùm xanh (P.Hormarus) đang là hai đối tượng nuôi chủ lực, chiếm tới trên 97% sản lượng tôm nuôi.

Vùng nuôi tôm hùm ở thôn Khải Lương, xã đảo Vạn Thạnh, huyện Vạn Ninh (Khánh Hòa) những ngày này vắng vẻ lạ thường. Thực hiện giãn cách xã hội, hạn chế người chăm sóc cho tôm nên người nuôi tôm gặp khó khăn, vất vả hơn, nhất là những hộ nuôi số lượng lớn, có tới hàng trăm nghìn con giống. Chỉ mới mấy năm, trở lại thôn Khải Lương, chúng tôi cảm nhận được sự đổi thay nhanh chóng ở đây. Nhà cửa, đường sá rất khang trang. Nhiều hộ dân trở nên khá giả. Chẳng hạn như anh Nguyễn Văn Thiều, hiện nuôi tới hơn 100 nghìn con giống, xuất bán thường xuyên, khi nửa tạ, lúc một tạ. Trưởng phòng Kinh tế huyện Vạn Ninh Nguyễn Ngọc Ý cho biết, năm 2020 huyện Vạn Ninh có 35.405 lồng, sản lượng tôm hùm 290 tấn, giá trị khoảng 493 tỷ đồng. Trong điều kiện dịch bệnh phức tạp, giá giống, thức ăn tăng cao, Vạn Ninh vẫn có nhiều người “đủ lực” để giữ được nghề nuôi tôm hùm với quy mô lớn, có mức đầu tư hàng tỷ đồng.

Tại các làng biển Phú Yên, nhờ nuôi tôm hùm, nhiều người nghèo đã trở thành tỷ phú. Ông Nguyễn Văn Phúc, ở thôn Phú Dương, xã Xuân Thịnh, thị xã Sông Cầu, vùng trọng điểm nuôi tôm hùm của tỉnh Phú Yên cho biết, năm 2020 gia đình nuôi 40 nghìn con giống, năm nay còn 30 nghìn con. Số lượng có giảm, nhưng nhờ năng suất, sản lượng cao và giá tôm ổn định hơn nên bà con có thu nhập cao. “Thời điểm này năm ngoái giá tôm xuất bán bình quân chỉ 400 đến 450 nghìn đồng/kg, năm nay được tới giá 660 đến 700 nghìn đồng/kg”, ông Phúc chia sẻ.

Khảo sát, thu thập số liệu để có cơ sở xây dựng Ðề án “Phát triển sản xuất, xuất khẩu tôm hùm đến năm 2025”, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN-PTNT) đánh giá, từ năm 2010 đến 2019, nghề nuôi tôm hùm ở Việt Nam đã có sự phát triển nhanh cả về quy mô và sản lượng, theo hướng sản xuất hàng hóa, phục vụ tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Cùng với đó, đã góp phần khai thác, sử dụng hiệu quả tiềm năng, lợi thế về tự nhiên vùng ven biển; giải quyết việc làm và nâng cao thu nhập, cải thiện cuộc sống cho hàng nghìn lao động; thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phương.

Anh Trần Minh Hiền, Tổ trưởng Tổ nghề nghiệp nuôi tôm hùm lồng thôn Khải Lương cho biết, người nuôi không chủ động được con giống; phải phụ thuộc vào nguồn giống khai thác trong tự nhiên và nhập khẩu từ một số nước trong khu vực Đông Nam Á... Nhập tôm hùm con còn trắng, rất nhỏ, giá đã từ 45 đến 50 nghìn đồng/con. Loại này có tỷ lệ hao hụt rất lớn, từ 70 đến 80%; thậm chí có lô nuôi chết hết, không còn con nào. Bà con ở đây hiện mua tôm hùm con được ương khoảng từ 1,5 đến 2 tháng, giá từ 110 đến 120 nghìn đồng/con; hao hụt khoảng từ 15 đến 20%. Do vậy, vấn đề cấp thiết hiện nay là nghiên cứu cho tôm hùm sinh sản trong môi trường nhân tạo và kiểm soát thật tốt chất lượng tôm giống nhập khẩu để bảo đảm nguồn giống tôm hùm ổn định, chất lượng.

“Ngâm mình lâu dưới nước lạnh cắt da cắt thịt để chăm sóc con tôm nên người bị nhiễm lạnh, ốm đau là chuyện thường, nhưng mình không đau xót bằng tôm bị bệnh chết. Làm nghề nuôi tôm hùm lúc nào cũng lo ngay ngáy chuyện thời tiết không thuận, rồi dịch bệnh…”, ông Phạm Thành Thệ, chủ hộ nuôi tôm hùm thương phẩm có số lồng nuôi nhiều nhất ở thôn Hải Nam, xã Nhơn Hải, TP Quy Nhơn (Bình Định) bộc bạch. Ở Khánh Hòa, từ cuối năm 2006 đến nay, bệnh sữa trên tôm hùm đã gây thiệt hại nặng nề cho người nuôi ở huyện Vạn Ninh. Tôm hễ mắc bệnh là chết, không chữa được.

Phó Giám đốc Sở NN-PTNT tỉnh Phú Yên Nguyễn Tri Phương cho rằng, người nuôi tôm hùm chưa biết tự bảo vệ sinh kế của mình. Chính quyền đã khuyến cáo nuôi đúng quy hoạch, đúng mật độ nhưng người dân cứ tự ý tăng thêm lồng nuôi. Như tại thị xã Sông Cầu, tính đến nay, số lượng lồng, bè tuy giảm so với năm 2020 nhưng vẫn còn tới 77.994 lồng, gấp hai lần so với quy hoạch. Người dân đang thả nuôi khoảng 75 đến 80 con/lồng 9 m2 đối với tôm hùm bông và khoảng 150 đến 200 con/lồng 9 m2 đối với tôm hùm xanh, cao gấp 1,5 đến 2 lần mật độ cho phép. Nuôi dày, môi trường ô nhiễm cho nên dẫn tới tình trạng dịch bệnh tràn lan, khó kiểm soát.

Ðầu ra cho sản phẩm tôm hùm đang là một bài toán khó. Tôm hùm của Việt Nam hầu hết được xuất khẩu tươi sống nguyên con sang một số thị trường như Trung Quốc, Singapore... Một lượng lớn trong số đó là xuất khẩu bằng đường tiểu ngạch, việc mua bán, giá cả rất thất thường. Anh Trần Văn Hiền ở thôn Khải Lương chia sẻ: “Người nuôi chúng tôi cứ việc nuôi, còn giá được, giá mất ra sao thì mặc kệ cho… may rủi! Được thì thương lái tới lui nườm nượp. Còn có thời điểm xuất không được, dội chợ, tôm hùm cứ như khoai lang, rao bán không ai mua”. Người dân nói như vậy. Còn lãnh đạo các địa phương có nghề nuôi tôm hùm thì có cùng một trăn trở: Bao giờ tôm hùm thương phẩm Việt Nam mới được xuất khẩu bằng con đường chính ngạch?

Theo Trưởng phòng Kinh tế huyện Vạn Ninh Nguyễn Ngọc Ý, việc chưa có quy định khu vực biển để nuôi trồng thủy sản đã gây ảnh hưởng lớn đến công tác quản lý nhà nước cũng như bảo đảm quyền lợi của bà con ngư dân. Đơn cử như nhiều hộ nuôi tôm hùm ở đây mất trắng do cơn bão số 12 năm 2017 nhưng không được hưởng chính sách hỗ trợ. Do đó, cần sớm triển khai quy hoạch chi tiết mặt nước các vịnh, đầm trên địa bàn; trong đó có quy hoạch phát triển tôm hùm để địa phương có cơ sở tổ chức sắp xếp lại lồng, bè theo đúng quy định và quản lý chặt chẽ.

Xã đảo Cam Bình, thuộc TP Cam Ranh (Khánh Hòa) đã thành lập các tổ tự quản nuôi tôm, hướng dẫn bà con cho thức ăn tôm vào túi lưới; vớt thức ăn thừa của tôm gom đưa vào bờ; giãn cách mật độ các lồng, bè. Vùng nuôi tôm hùm ở thôn Khải Lương thành lập được Tổ nghề nghiệp nuôi tôm hùm lồng, tổ chức nuôi tôm theo mô hình VietGAP, hình thành chuỗi cung ứng. Theo Giám đốc Sở NN-PTNT Bình Định Trần Văn Phúc, tỉnh sẽ thành lập các tổ, nhóm cộng đồng và ban hành quy chế để quản lý hoạt động nuôi tôm hùm, tổ chức thu gom, xử lý chất thải sản xuất, rác thải sinh hoạt; tăng cường công tác quan trắc giám sát môi trường…

Theo TS Nguyễn Trọng Tùng, Giám đốc Sở NN-PTNT tỉnh Phú Yên, địa phương chỉ đạo thực hiện phù hợp với tình hình vừa phòng, chống dịch Covid-19 vừa duy trì chuỗi sản xuất, tiêu thụ hiệu quả; phổ biến các bản tin quan trắc môi trường để kịp thời cảnh báo cho người dân; hướng dẫn các biện pháp phòng, chống dịch bệnh trên thủy sản nuôi; hướng dẫn người dân tuân thủ các quy định về sử dụng thuốc thú y thủy sản, hóa chất, chế phẩm sinh học… hướng tới truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

Trước thực trạng nghề nuôi tôm hùm của tỉnh Bình Định đang sử dụng công nghệ nuôi theo kiểu truyền thống, bè gỗ nên khả năng chống chịu gió bão yếu, dễ gây thiệt hại, Giám đốc Sở NN-PTNT tỉnh Bình Định Trần Văn Phúc cho rằng, do đặc điểm tự nhiên của Bình Định là vùng biển hở, bị ảnh hưởng trực tiếp của gió bão nên sớm thử nghiệm mô hình nuôi tôm hùm ứng dụng công nghệ cao tại các vùng biển xa bờ, vùng biển hở bằng vật liệu mới như lưới làm lồng bằng hợp kim đồng, khung lồng làm bằng nhựa HDPE... để tăng sức chống chịu sóng gió của lồng, bè.

Xuất phát từ thực tế đặc sản tôm hùm Bình Ba ngon nổi tiếng, nhiều năm trước đây, người dân thôn Bình Ba, thuộc xã Cam Bình đã có ý tưởng xây dựng thương hiệu tôm hùm Bình Ba, nhưng chưa làm được, bởi công việc quá mới mẻ và đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ của nhiều ngành, nhiều cấp.