Người mở đường tư duy phát triển nông nghiệp gắn với thị trường, bền vững

LTS: NNVN xin giới thiệu bài viết nhân 10 năm ngày mất giáo sư, Viện sĩ Đào Thế Tuấn của TS Vũ Trọng Bình.

Nhớ lại hơn mười năm về trước, khi tôi vào thăm GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn trong bệnh viện, trước khi ông mất ba ngày, Ông vẫn dặn dò tôi: Cậu phải đi dự mấy hội thảo sắp tổ chức để làm rõ hơn một số vấn đề về phát triển chuỗi giá trị nông sản. Trong cuộc đời làm việc của tôi, chưa thấy một người nào có sự tâm huyết và trăn trở với khoa học nông nghiệp, các vấn đề nông dân, nông thôn như thầy Đào Thế Tuấn.

GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn (ngoài cùng bên phải và TS. Vũ Trọng Bình thứ ba từ phải sang) làm chỉ dẫn địa lý chuối ngự Đại Hoàng - Hà Nam.

Thời gian tôi làm việc dưới quyền GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn là quãng thời gian đầy ắp kỉ niệm, có nhiều câu chuyện vui về thày mà đến tận bây giờ khi chúng tôi gặp nhau vẫn đem ra kể rất hào hứng về người thày của mình. Nhưng có lẽ, những kỉ niệm sâu sắc nhất, chính là những tiếp cận mới về phát triển nông nghiệp, phát triển nông thôn mà thày là người tiên phong hướng dẫn, chỉ đạo và trực tiếp cùng chúng tôi nghiên cứu.

Những tiếp cận đó không chỉ định hướng cho khoa học phát triển nông nghiệp nông thôn, mà còn ảnh hưởng quan trọng tới xây dựng thể chế, chính sách đến tận ngày hôm nay. Những kỉ niệm đó là thời gian tôi được đào tạo, giúp tôi trưởng thành, hình thành nhân cách làm khoa học của tôi và nhiểu thế hệ anh chị và bạn bè tôi, mà nhiều người trong ngành nông nghiệp vẫn gọi là nhóm học trò cụ Tuấn.

Tôi được may mắn, là thế hệ được thày chọn lọc, gửi đi đào tạo dài hạn ở nước ngoài, và trực tiếp dẫn dắt đào tạo qua công việc, trực tiếp làm việc nhiều năm liền tới khi thày mất. Qua đó nhận thức được nhiều vấn đề được thày đặt ra, đưa ra nghiên cứu và đề xuất chính sách, xây dựng mô hình tại thực tiễn mà tới bây giờ vẫn là những nội dung còn tính thời sự.

Từ thập niên 80 thế kỷ 20, GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn là người đặt nền móng đưa vào Việt Nam tiếp cận phát triển nông nghiệp không chỉ nhìn dưới góc độ công nghệ sinh học và kĩ thuật sản xuất, mà đặt công nghệ và kĩ thuật đó trong một hệ sinh thái cụ thể, và hơn nữa một bối cảnh điều kiện kinh tế xã hội nông thôn cụ thể. GS. Viện sĩ đã phát triển ở Việt Nam tiếp cận về phát triển nông nghiệp gắn với kinh tế xã hội địa bàn nông thôn và nông dân trên địa bàn, là cơ sở nền tảng tư duy quan trọng mà GS. Viện sĩ đã phát triển sau này và đề xuất chính sách về "Tam Nông". Tiếp cận Hệ thống nông nghiệp được GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn trực tiếp chỉ đạo, tổ chức hợp tác nghiên cứu, xây dựng đội ngũ cán bộ nghiên cứu để đặt nền móng lĩnh vực này cho nước ta.

Thời đó, những tư duy hệ thống nông nghiệp, kinh doanh nông nghiệp, nông nghiệp có chức năng kinh tế, rồi quan hệ nông dân và sản xuất nông nghiệp… còn mới lắm, đa số nhiều nhà khoa học và người làm chính sách chưa mường tượng đó là gì, cũng nhiều tiếng nói phản đối, cản trở, không ủng hộ. Không phải làm một nhà khoa học có tầm, có tâm, và thực sự vì khoa học, vì nông dân, trăn trở với nông nghiệp, có sự say mê vô tận thì không thể triển khai được và có thành tựu như ngày hôm nay.

Tới hiện nay, khái niệm và tiếp cận Hệ thống Nông nghiệp vẫn có tính thời sự với việc qui hoạch, phát triển phát triển nông nghiệp bền vững theo địa bàn. Tiếp cận này đặt vấn đề phát triển sản xuất nông nghiệp gắn với nông dân (chủ thể) và hệ sinh thái (điều kiện tự nhiên). Chính là nền tảng phát triển nông nghiệp bền vững. Hiện tại, nhiều câu hỏi nghiên cứu, quy hoạch, chính sách đặt ra với phát triển vùng Đồng bằng Sông cửu Long, miền núi phía Bắc, Tây Nguyên…, cần tiếp tục sử dụng cách tiếp cận này để xây dựng chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững.

GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn (thứ hai từ phải sang) và TS Đặng Kim Sơn (ngoài cùng bên phải) thực tế chương trình liên kết nghiên cứu phát triển hệ thống canh tác.

Các nghiên cứu về kinh tế hợp tác, hợp tác xã, hội nghề nghiệp ngành hàng sản xuất nông nghiệp, với sự chỉ đạo của GS. Viện sĩ  Đào Thế Tuấn từ những năm 90 thế kỉ 20 đã được các thế hệ học trò của thày thực hiện, kéo dài tới hiện nay đã thúc đẩy sự phát triển các tổ hợp tác, hợp tác xã chuyên ngành, hội nghề nghiệp ngành hàng sản xuất nông nghiệp ở nước ta. Những kết quả nghiên cứu đó vẫn tiếp tục sử dụng cả ở trong xây dựng luật, chính sách và mô hình thực tiễn hiện nay.

Ngay từ năm 1993, khi tôi còn là lưu học sinh học tại Pháp về Việt Nam thực tập, GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn đã hợp tác với các đối tác của Pháp trong khuôn khổ Chương trình nghiên cứu lưu vực sông Hồng, hướng dẫn nghiên cứu về ngành hàng nông sản, cũng gần tương tự với khái niệm chuỗi giá trị dịch từ tiếng Anh mà hiện nay được dùng phổ biến. Như vậy những tiếp cận nông nghiệp sản xuất gắn với thị trường, nhìn góc độ nông nghiệp không phải chỉ là ngành sản xuất, mà còn là một ngành kinh tế, được nhìn nhận rất sớm.  

Thời gian gần đây, nhiều doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nên có người nhầm tưởng là có thể xây dựng một nền nông nghiệp hiện đại chỉ từ doanh nghiệp. Nhưng ngay từ những năm 1990, GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn, người đi tiên phong nghiên cứu về kinh tế hộ nông dân, đã khẳng định, nền tảng của thể chế nông nghiệp, phát triển nông nghiệp và xây dựng giai cấp nông dân hiện đại, chính là phát triển kinh tế hộ nông dân hiện đại. Nhóm nghiên cứu của chúng tôi do GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn dẫn dắt đã xác định vấn đề quan trọng  của phát triển nông nghiệp hiện đại là phát triển kinh tế hộ nông dân qui mô nhỏ có tính chất gia đình, sang kinh tế hộ nông dân là đơn vị sản xuất hiện đại - kinh tế nông trại gia đình qui mô lớn. Kinh tế nông trại, kết hợp với doanh nghiệp ở các khâu công nghệ cao, dịch vụ đầu vào và đầu ra, chế biến sâu, sẽ phát triển ngành nông nghiệp - công nghiệp thực phẩm hiện đại.

Cuộc đời GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn, là một nhà khoa học, người làm chính sách, một nhà báo, một người thầy đầy sáng tạo, luôn tìm tòi những cái mới, luôn gắn nhuần nhuyễn lý luận và thực tiễn. Lịch sử nông nghiệp Việt Nam khi có GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn tham gia, luôn có dấu ấn, sự sáng tạo và đóng góp quan trọng cả về chính sách, khoa học và tiếp cận mới. Những thành tựu đóng góp của GS. Viện sĩ đến hôm nay vẫn còn tính thời sự về phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân.

Học trò của thày khắp mọi nơi, ảnh hưởng tư tưởng của thày vẫn lan tỏa đến các thế hệ mai sau, hình thành một hướng đi mới trên con đường phát triển một nền nông nghiệp và nông thôn hiện đại. Tiếp cận mà GS. Viện sĩ Đào Thế Tuấn phát triển ở Việt Nam là một tiếp cận hiện đại, sẽ vẫn có giá trị và tiếp tục ảnh hưởng tới khoa học nông nghiệp và phát triển nông thôn hiện nay và mai sau.